De eenzaamheid in een grote stad

Verre vrienden zijn de drie vrouwen uit dit verhaal eigenlijk niet, zoals de titel wel doet vermoeden. Machteld, Ans en Lise wonen toevallig in hetzelfde huis in de Javastraat in Amsterdam, maar hun levens hebben niets met elkaar te maken. Zo lijkt het in ieder geval op het eerste gezicht.

Ans werkt ’s nachts als receptioniste in een hotel en knutselt overdag liefdevol aan haar poppenhuis. Machteld heeft een vriendje, maar is elke nacht op zoek naar nieuwe mannen die ze mee naar huis neemt en waarvan ze naar de seks polaroidfoto’ s maakt. Lise komt uit Duitsland en is net in Amsterdam komen wonen om voor haar verleden te vluchten en haar prille zwangerschap te beëindigen.

Wat deze drie vrouwen verbindt is niet alleen het huis waarin ze toevallig allemaal wonen, het is de eenzaamheid in hun leven. Onbewust hebben ze allemaal te kampen met dezelfde problemen; het alleen-zijn in de grote anonieme stad, verlopen of aflopende relaties en de veranderingen die een kind in je leven teweeg kan brengen. De verschillende verhaallijnen zijn door een slimme montage en opbouw zo met elkaar verstrengeld dat de kijker zonder moeite tegelijkertijd naar deze drie vrouwen in hun eigen wereldjes kan kijken, zonder de draad kwijt te raken.

Helaas kan regisseur Marleen Jonkman het niet laten om bepaalde clichés aan te halen. Zo spreekt de Duitser tegen iedereen uitsluitend Duits, of ze haar nou begrijpen of niet, en zijn het natuurlijk allochtone jongens die haar op een dag overvallen. Wat deze One Night Stand aflevering desondanks de moeite waard maakt, is de aan poëzie grenzende teerheid waarmee deze drie vrouwen geportretteerd zijn. De eenzaamheid is bijna letterlijk voelbaar wanneer Lise met de tram door Amsterdam rijdt, Ans midden in de nacht servetjes in zwanen en bloemen verandert of Machteld alleen op bed ligt en dan maar een foto van zichzelf maakt. Elke vrouw heeft haar eigen verhaal en geschiedenis waarvan we weinig te weten komen, maar de kleine hints, gestes en verloren blikken zijn voldoende om hun gevoelens te begrijpen en met hen mee te leven.

Ondanks de clichématige locatie op het eind weet de regisseur de stemming in de laatste scène te veranderen en de kijker wat hoop mee te geven. Alle drie moeten hun eigen pakje dragen, maar ondanks tegenslag blijven ze doorgaan en kunnen ze nog genieten van de kleine dingen in deze wereld. Op een grijze novemberdag misschien een hoopgevende boodschap.

Negeren totdat het niet meer kan

Beklemmend, zo is de sfeer die je meteen in het begin van deze One Night Stand aflevering voelt en dat is ook het gevoel waarmee je achter blijft. Vanaf het begin is voelbaar dat er iets aan de hand is, dat er iets niet klopt, maar deze vage indruk wordt pas veel later bevestigd. De gesloten en een beetje verwaarloosd ogende Mira werkt bij een vuilstort als valkenier. De sfeer is alles behalve idyllisch. De verhouding met de andere werknemers is gespannen en dat wordt alleen maar erger als een van hen tussen het vuilnis een net geboren baby vindt, de navelstreng er nog aan, de ogen eruit gepikt.

Mira leeft in haar eigen wereld waarin alleen haar dieren voor haar van belang zijn. Alleen in omgang met haar valk Iris toont zij gevoelens, krijgt haar gezicht zachte trekken. Als de vogel naar een aanvaring met haar collega’s niet meer terugkomt, stoort dan ook haar schijnwereld in en ontvouwt zich langzamerhand het hele drama van de situatie. Waarom heeft Mira steeds buikpijn? Wat is er vorig jaar gebeurd tussen haar een oud-werknemer Jeffrey? En waarom wordt haar shirt steeds nat bij haar borsten? Stukje bij beetje vallen alle puzzelstukken op hun plek en wordt duidelijk dat Mira iets verschrikkelijks is overkomen. Zo verschrikkelijk dat zij de herinneringen eraan heeft uitgeschakeld. Zolang het kon, totdat er geen ontkomen meer aan is. “Wat een valk niet ziet, dat bestaat voor hem niet.” Dit is niet alleen haar beschrijving van de vogel, maar lijkt tegelijkertijd ook haar eigen levensmotto. Misschien is dit ook de reden waarom ze zich zo verbonden voelt met het dier.

Alle relaties en personages blijven in deze film een beetje vaag. De kijker krijgt geen informatie over gebeurtenissen en details ontbreken. Desondanks weten de hoofdpersonages wel een duidelijk gevoel over te brengen. De onzekerheid van de slechthorende buurjongen Loek, de bezorgdheid van Mira’s baas, maar vooral haar proces van bewustwording behoeven geen verdere uitleg. Het is pijnlijk om te zien hoe deze vrouw ingehaald wordt door haar verleden en geen andere uitweg ziet dan een drastische daad. Regisseur Stefano Odoardi weet de gevoelswereld van zijn personages door lange shots en slim gebruik van geluid en close-ups dichtbij te brengen. Actrice Sanneke Bos verbeeldt overtuigend de psychologische veranderingen in Mira, haar ogenschijnlijke kilte en afstandelijkheid die omslaan in volledige onzekerheid en wanhoop.

Gelukkig zit er ondanks alle zwaarte van de vreselijke situatie ook nog een lichtpuntje in deze film. Buurjongen Loek weet op het eind zijn angsten te overwinnen en vangt valk Iris, zoals Mira hem heeft geleerd. De schuchtere glimlach op het gezicht van de jongen na dit succes maakt de fatale afloop weer een klein beetje goed.

Op zoek naar de reden van een zinloze dood

Rutger was op weg naar huis toen hij werd doodgeslagen. Een typisch geval van zinloos geweld. Zijn vrouw Karina probeert er iets ‘constructiefs’ mee te doen en geeft op scholen lezingen over dit soort gewelduitbarstingen, samen met de moordenaar van haar man. Wekelijks moet hij voor een volle klas vertellen wat er precies op die dag gebeurde, wat hij deed. Daarna rijden ze weer samen in de auto naar huis, alsof dat het normaalste is van de wereld.

Deze One Night Stand aflevering is in meerdere opzichten een proces. Het verwerkingsproces van de weduwe, het proces van dader Aron om weer iets van een leven op te bouwen en het proces dat zij hem aandoet, door hem elke week weer met zijn eigen daden te confronteren. Het lijkt bijna op een vorm van wraak. Als hij niet uit zijn woorden komt, hyperventilerend uit de klas rent, geeft dat haar een soort voldoening. Doet hij het goed, bewonderen mensen zijn moed om er zo open over te vertellen, dan is de lezing niet geslaagd.
De rest van Karina’s leven blijft jammer genoeg redelijk onderbelicht. Maar misschien is er ook niet veel meer te vertellen. Alles staat in het teken van haar bijna obsessieve lezingen. Zozeer dat ze op een gegeven moment de uitreiking van het zwemdiploma van haar zoontje mist. Het schijnt alsof de wereld doordraait, zonder haar. Pas op het einde wordt duidelijk waarom zij deze confrontatie nodig heeft, waar ze naar op zoek was.

Door het gebruik van een handheld camera doen de beelden vaak documentaireachtig aan. We volgen het dagelijkse leven van Aron, zo lijkt het. De vele close-ups werken desoriënterend, waardoor het verhaal een universeel karakter krijgt. Het had overal kunnen gebeuren, lijkt de regisseur te willen zeggen. Plaats en datum doen er niet toe. Waar het om gaat is de worsteling van de twee personages om weer grip op hun leven te krijgen. We zien ze dicht op de huid gefilmd, maar wat er in hen omgaat, daar krijgen we helaas niets van mee. Hierdoor blijft het vaak gissen naar beweegredenen en gevoelens in deze uitzonderlijke situatie.

Ondanks het gebrek aan uitleg en conversatie heeft de kijker in het begin al snel door dat Aron iets vreselijks heeft gedaan, maar regisseur Jenneke Boeijink weet het verhaal zo te vertellen dat je alsnog met hem meevoelt. Dit is tegelijkertijd het sterke punt van de film en het wrange aan het hele fenomeen van zinloos geweld. Aron is geen slechterik, maar een onzekere jongen die worstelt met zijn verleden. Geen veelpleger, geen typisch crimineeltje. Je ziet hoe één moment het leven van meerdere mensen voorgoed kan veranderen. Dat er geen reden achter zat, maakt dit eigenlijk alleen nog maar erger.

Het komt altijd anders dan je denkt

Helemaal losgaan op het eindexamenfeestje, romantisch zoenen op een boot met de eerste grote liefde en dan thuis nog even zusje Senna instoppen. Een momentopname uit het leven van Thijs. Hij is klaar met school, geniet van de nieuwe vrijheid, maakt grote plannen voor zijn toekomstig studentenleven met zijn beste vriend in Rotterdam. Thuis zorgt hij voor zijn zusje als moeder het even te druk heeft en vindt dit allemaal prima. Hij houdt van zijn zusje en hij houdt van het leven. Lekker zeilen in de mooie boot die hij van zijn vader heeft gekregen.

Ondanks deze onbevangen scènes voelt de kijker al snel dat er iets in de lucht hangt. De overduidelijke titel Overmorgen was hier niet eens voor nodig geweest. Thijs moet net iets te veel de vaderrol in het gezin vervullen. Het wachten op de bus en later op de vader duurt net iets te lang.

Als de jongen hoort dat zijn vader in het ziekenhuis is opgenomen, is hij stom verbaasd. Niemand heeft hem iets verteld. Wat er dan gebeurt, maakt duidelijk hoe moeilijk het voor Thijs is om een plek te vinden tussen twee gescheiden ouders, in het nieuwe leven van zijn vader en in de nieuwe fase van zijn eigen leven. Hij probeert zich sterk te houden, door te gaan met waar hij mee bezig was, maar dat wordt steeds moeilijker. Ineens is hij geconfronteerd met heel andere problemen dan de inrichting van zijn nieuwe studentenhuis. Zijn rol als sterke grote broer en zoon dreigt af te brokkelen en hij vlucht.

Naar de boot van zijn vader, dat de rode draad van het verhaal lijkt te zijn. Als het enige dat Thijs verbindt met zijn vader, als toevluchtsoord wanneer hij niet verder weet, en als hoofdrol in de mooiste vriendendienst die Thijs’ beste vriend hem op het eind bewijst.

Regisseur Natasja André de la Porte weet de veranderingen in het leven van de jonge protagonist met intieme camera-instellingen en mooie sobere shots heel dichtbij te brengen. In confronterende close-ups ziet de kijker de worstelingen van de protagonist, de pijn die hij probeert te verdringen, maar die toch naar boven komt. Juist doordat grote dramatische scènes vermeden zijn, komt zijn innerlijke worsteling zo dichtbij. Het zit hem in het detail. De manier waarop hij helemaal overdreven begint te dansen, de tranen die heel langzaam over zijn wang rollen, de kleine veranderingen in zijn gezichtsuitdrukking die in één lange shot zijn gefilmd. Het contrast met beelden van het uitgestrekte zomerse landschap versterkt dit effect. De grote wereld, tegenover de chaos in Thijs zelf. Het onverwachte kan je altijd overkomen, lijkt de regisseur met dit verhaal te willen zeggen. Je kunt nog zo veel plannen maken, vaak komt het toch anders dan je denkt.

De jonge acteur Houk van Warmerdam zet zijn personage overtuigend sympathiek neer. De kijker voelt met hem mee, voelt zijn enthousiasme en zijn liefde voor de mensen om hem heen en voelt zich beklemd als hij ziet hoe deze wereld uit elkaar valt. Samen met de gevoelige en heldere cinematografie levert dit een aangrijpend portret van een jongen die zich ineens geconfronteerd ziet met een onverwachte wending in zijn leven.

De pijn van het verlies

Dat er in dit gezin iets niet klopt, is al in de tweede scène van ‘Mama’ duidelijk. Eerst dansen Jura en haar broertje Joram nog uitbundig voor de neus van hun vader, maar dan hangen ze met z’n drieën op de bank en blijkt snel dat vader Wim niet in staat is om de kinderen op een liefdevolle en gepaste manier naar bed te brengen. Jura moet haar broertje zelf instoppen en volwassen woorden spreken, terwijl ze zelf nog maar elf jaar oud is.

En wie is die vrouw die ’s avonds laat komt en samen met papa mama’s kleren in dozen stopt? Mama is uit dit gezin verdwenen. Dat wordt al snel duidelijk. Maar over de reden laat regisseur Beri Shalmashi de kijker lang gissen. Langzamerhand ontvouwt zich stukje bij beetje de hele tragiek van het verhaal en wordt duidelijk met wel k verlies het kleine gezin te kampen heeft.

Terwijl Joram met zijn prille leeftijd van vijf jaar nog te klein is om te begrijpen wat er is gebeurd, snapt Jura dit al wel. Helaas, zou je bijna zeggen, want dit betekent niet dat ze ook in staat is om ermee om te gaan. Ineens lijkt Jura echter een tijdelijke oplossing te vinden voor de leegte die haar moeder heeft achtergelaten. Cassettebandjes ingesproken door haar moeder lijken het meisje dichter bij mama te brengen. Daarom doet ze er ook alles aan om deze in haar bezit te krijgen. Voor elke verjaardag is er een bandje. Mama kon natuurlijk niet weten dat Jura de bandjes zou vinden en meteen naar álle verhalen zou gaan luisteren. Zo hoort een klein mollig meisje verhalen over dingen die ze misschien nog niet begrijpt, over uitgaan en seks, over moeders relatie met papa en over depressies. Maar begrijpen hoeft ook niet. De stem die haar lief en slim noemt en die vooral zegt dat ze er altijd zal zijn, ook al is ze er niet echt, dit is wat Jura nodig heeft.

Terwijl het leven om haar heen verder gaat, sluit zij zich af van de wereld en luistert naar de stem van haar moeder. Deze opzet maakt het verhaal erg aangrijpend. Het schrijnende contrast van beelden van een vrolijke kermis met als geluid de stem van een vrouw die probeert om in de toekomst te kijken en haar verdwijnen voor haar dochter iets dragelijker te maken, maakt deze afwezigheid bijna voelbaar.

Shalmashi heeft een heel ontroerend beeld geschapen van een fragiel gezin, waarin iedereen op zijn eigen manier met een enorm gemis moet omgaan en niemand er daadwerkelijk in slaagt. Zelfs Joram lijkt niet echt plezier te beleven aan zijn cola, terwijl hij die nu toch eindelijk mag, nu mama er niet meer is. De pijn van het verlies zit juist in de details. Jura in haar moeders trouwjurk op school, Wim die in een zee van luchtballons voor Jorams verjaardag voor zich uit staart, het dagelijkse bezoek bij de Chinees en de plek aan tafel die van mama was en volgens Jura van mama moet blijven.

Ondanks het enorme verdriet laat de regisseur de kijker niet wanhopig achter. Het leven gaat verder lijkt hij in de laatste scène te willen zeggen. En dat is, na de impact van het onderwerp en naast de geweldige prestatie van voornamelijk de jeugdige cast, misschien wel de grootste prestatie van de regisseur.